از اهميت زاينده رود همين بس که با خشک شدن آن نه تنها تمامي فعاليت هاي اقتصادي و اجتماعي ساکنان اصفهان دچار دگرگوني مي شود، بلکه پيامدهاي روحي – رواني، زيست محيطي، و حتي سياسي آن در سطوح منطقه اي و ملي تأثيري ژرف برجاي مي نهد.

رود حوضه ي آبريز زاينده رود با مساحت حدود 41500 کيلومتر مربع، حوضه ي کاملاً بسته اي است که هيچ خروجي به دريا ندارد. رودخانه زاينده رود از کوه هاي زاگرس در غرب اصفهان سرچشمه مي گيرد و در باتلاق گاوخوني در شرق اصفهان به پايان مي رسد. قمست عمده اي از حوضه به خصوص در پايين دست (منطقه دودشت) داراي اقليم خشک و نيمه خشک است. متوسط بارش در اصفهان 130 ميلي متر در سال است.
حداکثر ميزان بارش حوضه در کوهرنگ با 1400 ميلي متر و حداقل بارش حوضه در ورزنه با 88 ميلي متر است. بخش عمده اي از بارندگي حوضه در ماه هاي زمستان رخ مي دهد و در فصل تابستان بارش مؤثري وجود ندارد. همچنين متوسط سالانه ي تبخير و تعرق پتانسيل در حوضه 1500 ميلي متر است؛ لذا بدون دسترسي به منابع قابل اطمينان آب، کشاورزي در سطح حوضه ي زاينده رود ممکن نخواهد بود.
پيش تر از آن که گروهي از حاکمان در گستره ي تاريخ ايران زمين سپاهان (اصفهان) را شاهدي بر قدرت و شکوه حکمراني خويش جلوه گر سازند، اين سرزمين جلوگاه طبيعت بود. کسي نبود تا ديگري را بيازارد. درختان سر به آسمان کشيده با دلربايي شاخساران سبز خود پهلو به پهلو، چمن زارهاي پهناور به همره سرود باد و آواي نسيم و طنين نغمه هاي دل انگيز پرنده هاي رنگارنگ و ترنم بال هاي آنان همه بر بستر جاودان موج هاي خروشان زنده رود با پايکوبي و هيجاني وصف ناپذير، زيباترين و شگفت انگيزترين سمفوني حيات و شادماني را بر پيشاني فلات مرکزي ايران رقم مي زدند. زاينده رود، مرواريدهاي سپيد دامنه هاي زردکوه بختياري را در هر بهار با گرماي عشق خويش به قطرات آب مبدل مي کرد و روح زندگي را در اين قطرات چنان جاري مي ساخت که زردکوه بر خود مي باليد که زنده رود، تالاب گاوخوني را نيز از سينه ي او آب مي دهد و بدين سان نام او را همواره جاودان مي سازد. زردکوه از اين رو تالاب گاوخوني را نيز فرزند خود مي دانست و زنده رود را رگ جاري سينه ي خويش. او نمي پنداشت زماني خواهد رسيد که رگ سينه اش را تکه تکه کنند. آنگاه زاينده رود همانند اژدهايي مهربان از فراز کوهرنگ تا گاوخوني آرميده بود و هر از چند گاهي با خروش ناگهاني اش به هر سو طراوت نثار مي کرد. بهشت سبز سپاهان را کويري خسته از شمال و جنوب و مشرق دربرگرفته بود. مردمان از هر سو خود را به اين بهشت مي رساندند و هرکدام به نوعي در سمفوني حيات همراه با زنده رود در جشن و هيجان طبيعت شرکت مي جستند.
در زمينه ي حوضچه ي آبياري زاينده رود اين خردادبه در «المسالک و الممالک» احتمالاً قبل از ديگران در اين مورد اظهار نظر کرده و گفته است: «سرچشمه ي زرين رود، دره ي اصفهان است. از اين رود روستاهاي هفت گانه (اصفهان) سيراب مي شوند». بر اساس تحقيقات اقتصادي و اجتماعي زاينده رود که در سال 1344 توسط دانشکده ي علوم سياسي و اقتصادي دانشگاه تهران انجام گرفته است، بلوکات آبخور زاينده رود، منطقه اي را شامل مي شود که از پل زمان خان شروع مي شود و بر مبناي طومار منسوب به شيخ بهايي، نظم و نسق خاصي بر آن حاکم است. اين حوضه ي وسيع که در طرفين شرق و جنوب شرقي و جنوب غربي اصفهان واقع شده است تا حاشيه ي گاوخوني ادامه مي يابد. حسين ابري به نقل از مأخذ پيش تر ذکر شده، ميزان وابستگي اراضي بلوکات آبخور زاينده رود را به ترتيب از سرچشمه تا پاياب (غرب به شرق) در جدول زير نشان داده است. (جدول 1)
بر اساس بررسي هاي تاريخي موجود، در دوران هاي گوناگون تقسيم آب زاينده رود و بهره برداري هر يک از روستاها از آب رودخانه در 6 ماهه ي دوم سال که هوا گرم و آب کمتري موجود بوده است، تابع تعداد سهامي بوده است که در طومار منسوب به شيخ بهايي تعيين گرديده بود.
ردیف نام بلوک درصد وابستگی اراضی به آب زاینده رود
1 آیدغمش و اشیان 91 درصد
2 گرکن 95 درصد
3 اشترجان 6/58 درصد
4 ماربین 35 درصد
5 جی 66 درصد
6 کراج 47 درصد
7 براآن 14 درصد
8 رودشت 80 درصد

بر اساس کاوش در متون تاريخي مي توان چنين نتيجه گيري کرد که رودخانه ي زاينده رود به عنوان شاهرگ حياتي و تمدن ساز در فلات مرکزي ايران داراي جايگاهي ويژه و استثنايي بوده است. يکپارچگي اکوسيستم رودخانه که از زردکوه بختياري تا تالاب گاوخوني موجب تنوع زيستي، گياهي، جانوري و نيز پيدايش جامعه هاي انساني متعدد گرديده، رمز اصلي در پايداري محيط زيست و جريان هاي انساني در حاشيه ي اين رود افسانه اي بوده است. هرگز نمي توان در دوره اي از تاريخ زاينده رود، گسستگي در اکوسيستم رودخانه را مشاهده کرد و تمامي فعاليت هاي انساني و تقسيمات آبي اين رود تاريخي همواره بر اساس اصل يکپارچگي قوانين حاکم بر تقسيم آب رودخانه ي زاينده رود و مندرجات طومار منسوب به شيخ بهايي، ساکنان ساحل رودخانه از بالادست تا پاياب، بر اساس اصول منطقي به نحو عادلانه اي داراي حق برداشت از آب رودخانه بوده اند و مديريت بهره برداري از آب به شيوه اي مشارکتي توسط مردم و با نظارت نمايندگان مورد اعتماد آنان انجام مي گرفته است.

به قلم :دکتر احمد خاتون آبادي